Αγία Λαύρα (25η Μαρτίου): Μύθος ή πραγματικότητα;

  Κατά τον Διονύσιο Σολωμό[1] το έθνος πρέπει να μάθει να θεωρεί εθνικό ο,τι είναι αληθινό. Με βάση την προηγούμενη ρήση η εθνική ιστορία για να είναι αποδεκτή πρέπει να είναι και αληθινή. Είναι όμως; Με αφορμή την επέτειο της 25ης Μαρτίου διεξάγονται κάθε χρόνο συζητήσεις σχετικά με το αν πραγματικά συνέβη η συγκέντρωση στο Μοναστήρι της Αγίας Λάυρας και για το αν ευλόγησε ο Παλαιών Πατρών Γερμανός το λάβαρο της επαναστάσεως υπενθυμίζοντάς μας τις παραχαράξεις και τις στρεβλώσεις που έχουν χαραχθεί στην εθνική συνείδηση μεγάλου τμήματος του πληθυσμού. Τα γεγονότα της Αγίας Λαύρας συγκαταλέγονται στην πλειάδα των αστικών μύθων που καλλιεργήθηκαν από το κράτος και την εκκλησία (κρυφό σχολειό κ.λπ.). Το παράδοξο είναι ότι αν και η ιστοριογραφία έχει αποδομήσει πλήρως αυτόν τον μύθο, συνεχίζει ακόμα και σήμερα να αποτελεί πεδίο ιδεολογικής αντιπαράθεσης. Οι θρησκευτικοί ηγέτες (Μητροπολίτης Καλαβρύτων)[2], οι παράγοντες των τοπικών συλλόγων και της περιφέρειας (βλέπε Καλαβρυτινός Σύλλογος) αλλά και πλήθος κόσμου συνεχίζουν να υποστηρίζουν ότι το περιστατικό συνέβη. Ο συμβολισμός άλλωστε είναι μεγάλος και αναγκαίος για την δημιούργια και διατήρηση της ενότητας του έθνους που υπό τις ευλογίες ενός ιεράρχη, εκπροσώπου της εκκλησίας, διεκδίκησε την ανεξαρτησία του.

Ύψωσις της Σημαίας της Επαναστάσεως

  Με το βασιλικό διάταγμα 908/1838 και τις υπογραφές του βασιλιά Όθωνα και του αρμοδίου υπουργού επί των εκκλησιαστικών, Γεωργίου Γλαράκη, καθιερώθηκε για πρώτη φορά ο εορτασμός της επανάστασης την 25η Μαρτίου.  Οι λόγοι που επιλέχθηκε η συγκεκριμένη ημερομηνία εξάγονται από το ίδιο το διάταγμα, το οποίο αναφέρει μεταξύ άλλων: "θεωρήσαντες ότι η ημέρα της 25ης Μαρτίου, λαμπρά καθ'ευατήν εις πάντα Έλληνα, δια την εν αυτή τελουμένην εορτή του Ευαγγελισμού της Υπεραγιας Θεοτόκου, είναι προσέτι λαμπρά και χαρμόσυνος, δια την κατ'αυτήν έναρξιν του υπέρ ανεξαρτησίας αγώνος του Ελληνικού Έθνους". Η σημαντική εορτή της Ορθοδοξίας φαίνεται να ήταν ο βασικός λόγος που επελέγη η 25η Μαρτίου ως μέρα εθνικής εορτής όπως και το γεγονός ότι αυτή η ημερομηνία είχε επιλεχθεί από την ηγεσία της Φιλικής Εταιρείας ως έναρξη της επανάστασης. Το συγκεκριμένο διάταγμα δεν φαίνεται να έχει δημοσιευθεί στην Εφημερίδα της Κυβέρνησης. Αντίθετα δημοσιεύθηκε στον ημερήσιο τύπο. Πολύ πιθανόν πάντως να δημοσιεύθηκε υπο την μορφή εγκυκλίου και όχι διατάγματος. Ο μύθος έλαβε από την αρχή σημαντική απηχήση και φαίνεται να ήταν η επικρατούσα, αν όχι η μοναδική, εκδοχή της εποχής.

  Σύμφωνα με τον μύθο την 25η Μαρτίου στο μοναστήρι της Αγίας Λαύρας ο Μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός τέλεσε δοξολογία, όρκισε τους αγωνιστές και ευλόγησε το λάβαρο κηρύσσοντας με αυτόν την τρόπο την επανάσταση κατά των Οθωμανών. Παρ’όλο που το γεγονός διαδόθηκε και καθιερώθηκε στον λαό ως η έναρξη της επανάστασης, αμφισβητήθηκε από πολλούς ήδη από τον 19ο αιώνα για να καταλήξουμε στον 20ο και 21ο αιώνα, οπότε και η ιστοριογραφία απέρριψε την ιστορική του βασιμότητα. Για να γίνει αντιληπτό γιατί έγινε αυτό είναι αναγκαίο να αναγνώσομε τα απομνημονεύματα των αγωνιστών της εποχής καθώς και τα γραπτά των ιστορικών. 

  Στα απομνημονεύματά του ο Παλαιών Πατρών Γερμανός Γ΄ δεν αναφέρεται σε κανένα σχετικό γεγονός, φροντίζει όμως να καταστήσει σαφές ότι από τις 24 του μήνα βρισκόταν[3] στην Πάτρα. Την ίδια ημέρα, στην πλατεία Αγίου Γεωργίου[4], έμπηξε έναν σταυρό, ευλόγισε τα μπαιράκια και τέλεσε κάποια μορφή δοξολογίας. Η επανάσταση βέβαια είχε ξεκινήσει ήδη από την 21η Μαρτίου με την επίθεση των Τούρωκν στην οικία του πλούσιου εμπόρου και Φιλικού, Ιωάννη Παπαδιαμαντόπουλου. Ο Τάκης Σταματόπουλος, συγγραφέας του βιβλίου "ο π.π. γερμανός χωρίς τον θρύλο", αναφέρει[5] πως ο Γερμανός δεν σήκωσε καμία σημαία αλλά αντίθετα προσπάθησε να ματαιώσει την επανάσταση. Ο Μίλλερ την αποκαλεί[6] παράδοση ποιητική ενώ ο Φιλήμων[7] παχυλόν ψεύδος. Ο Φίνλευ συνηγορεί[8] σε αυτή την άποψη υποστηρίζοντας πως επικρατεί γενικήν γνώμη στην Ελλάδα ότι φθάνοντας στην μονή Αγίας Λαύρας κηρύξανε την επάνασταση. Αυτό δεν είναι σωστό. Ο Σπυρίδων Τρικούπης σημειώνει[9] ότι ψευδής είναι η εν Ελλάδα επικρατούσα ιδέα ότι η εν τη μονή της Αγίας Λαύρας ανυψώθη κατά πρώτον η σημαία της ελληνικής επαναστάσεως. Παραδέχεται δε ότι και ο ίδιος λανθασμένα είχε υποστηρίξει περί της υπάρξεως του περιστατικού σε παλιότερη κοινωνική περίσταση. Άλλοι σημαίνοντες ιστορικοί, όπως ο Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος και ο ακαδημαϊκος Διονύσιος Κόκκινος, δεν αναφέρουν[10] τίποτα για το περιστατικό. Από τους πατρινούς ιστορικούς ο Βασίλης Λάζαρης, ο οποίος αμφισβητεί την ύπαρξη του περιστατικού, κάνει μια ενδιαφέρουσα παρατήρηση[11] σχετικά με την αντιφατική στάση του Κώστα Τριανταφύλλου. Ο τελευταίος διαφοροποιεί την άποψή του ανά τις εκδόσεις του Ιστορικού Λεξικού των Πατρών. Αν και στην α΄ έκδοση του έργου αναφ΄ρει πως η ύψωση του λαβάρου πρόκειται για μύθο, στην β΄ παραλείπει κάθε αναφορά ενώ στην γ΄ μεταστρέφοντας τελείως την αρχική του θέση υποστηρίζει πως το περιστατικό υπήρξε βασιζόμενος στην μαρτυρία[12] του Θεόφιλου Βλαχοπαπαδόπουλου, διάκου του Γερμανού και αρχιεπισκόπου Αθηνών.  Κατά τον τελευταίο, σε μονόφυλλο που εκδόθηκε το 1871, ο Γερμανός έφτιαξε εθνική σημαία από το ράσο του Γερμανού και την φουστανέλλα του Ζαΐμη χαράσσοντας σταυρό σε αυτήν. Το 1938 στο περιοδικό "Αχαϊκά" ο Πρωτοψάλτης δημοσίευσε[13]  έγγραφα από τα Γενικά Αρχεία του Κράτους που αποδεικνύουν ότι η πρώτη αναφορά για το λάβαρο πραγματοποιήθηκε μόλις το 1851. Στο ίδιο άρθρο περιγράφει την διαδρομή του φερόμενου και ως λαβάρου της επανάστασης.

  Υπεύθυνος[14] για την διάδοση του μύθου φαίνεται να είναι ο Φρανσουά Πουκεβίλ, ιστορικός και περιηγητής. Ο τελευταίος υπήρξε εκδότης της εφημερίδας "Le Constitutionnel" που δημοσίευσε μια ομιλία του Γερμανού που είχε εκφωνήσει στην Λαύρα στις 20 Μαρτίου. η οποία και αναδημοσιεύθηκε στον αγγλικό και γαλλικό τύπο. Κατά τον Κρεμμυδά[15]  πρόκεται για ένα κατασκευασμένο κείμενο μιας ομιλίας που δεν έγινε τουλάχιστον στον χρόνο και τον χώρο που αναφέρεται. Άλλωστε το κείμενο   δεν πρόκειται για κάποια διακήρυξη αλλά για λόγο προτρεπτικό υπερ της επαναστάσεως.  Χαρακτηριστικό είναι ότι στην πρόσφατη διαμάχη ΠΑΜΕ - Μητροπολίτη Αμβροσίου, ο δεύτερος το επικαλέστηκε παραθέτοντάς το μάλιστα στο προσωπικό του ιστολόγιο. Αλλά και στα έργα του, ο Πουκεβίλ αναφέρει το περιστατικό αν και δεν μιλάει πουθενά για ύψωση λαβάρου. Μάρτυρας[16] υποστηρίζει ότι υπήρξε ο Αιγιώτης Αλέξανδρος Δεσποτόπουλος, έμπορος και στέλεχος της Εθνικής Τράπεζας, ενώ το περιστατικό περιγράφει και ο Ρήγας Παλαμήδης σε ομιλία του. Το κράτος πάντως υιοθέτησε τον μύθο της Αγίας Λαύρας εντάσσοντάς τον στα σχολικά βιβλία, στα οποία παρέμεινε μέχρι και το 2006 οπότε και απαλείφθηκε[17]. Η σκηνή της ύψωσης της σημαίας από τον Γερμανό αποτέλεσε το βασικό θέμα για αρκετούς χαράκτες ή ζωγράφους μεταξύ των οποίων και οι Θεόδωρος Βρυζάκης, Πέτερ φον Ες κ.α. συμβάλλοντας και με αυτό τον τρόπο στην διάδοση του μύθου.

   Η όλη συζήτηση που έχει προκύψει τα τελευταία χρόνια είναι εν πολλοίς αδιάφορη. Ο Παλαιών Πατρών Γερμανός ευλόγισε τα όπλα στην Πάτρα μια ημέρα νωρίτερα. Ο συμβολισμός αυτής της πράξης είναι που έχει σημασία άσχετα με το αν καταγράφηκε διαφορετικά στην ιστορική μνήμη λόγω της διδασκαλίας κατασκευασμένων ιστοριών. Αν σταθούμε στο καθ'αυτό γεγονός τότε θα εστιάσουμε στις φιγούρες που το απαρτίζουν και σίγουρα θα ανακαλύψουμε πολλά μεμπτά για την ζωή τους (χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτό του Παλαιών Πατρών Γερμανού, μιας αρκερά αμφιλεγόμενης προσωπικότητας) χωρίς όμως αυτά να είναι ικανά να αποδομήσουν τον συμβολισμό του.  Ο μύθος της Αγίας Λαύρας συμβολίζει από μια πλευρά την συμπόρευση εκκλησίας - κράτους. Μέσω αυτού του μύθου εξασφαλίστηκε  η αποτύπωση της εκκλησίας στην εθνική συνείδηση ως κινητηρίου δύναμης του ξεσηκωμού, στοιχείο σημαντικό για την ενότητα του κράτους αν αντιληφθούμε πως η εθνική συνείδηση εκείνη την εποχή ήταν ακετά θολή στον τοπικό πληθυσμό, αν όχι ανύπαρκτη, με αποτέλεσμα ο συνδετικός κρίκος των πληθυσμών της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να είναι η θρησκεία (και δευτερευόντως η γλώσσα). Η επίσημη εκκλησία, δια των ηγετών της, λίγα έπραξε για την οργάνωση της επανάστασης και μάλλον αρχικά ήταν επιφυλακτική προς αυτήν. Σε ατομικό όμως επίπεδο μεγάλος αριθμός κληρικών, ανάμεσά των και μητροπολίτες, συμμετείχαν ενεργά στον αγώνα χάνοντας ακόμα και την ζωή τους (Φιλάρετος κ.α.). Δυστυχώς αυτοί οι κληρικοί παραγκωνίστηκαν στην ιστορική μνήμη από προσωπικότητες που δεν διακρίνονταν για το αγνό των προθεσεών τους όπως ο Παλαιών Πατρών Γερμανός. Το ίδιο δυστυχώς συνέβη και με μερικούς αγωνιστές του 1821. Χαρακτηριστικές περιπτώσεις είναι αυτές του Παναγιώτη Καρατζά, του λαϊκού ήρωα των Πατρών που δολοφονήθηκε στην Μονή Ομπλού από οικογένεια κοτζαμπάσηδων επειδή ένιωθαν ότι απειλείται η αποκτημένη δια της κληρονομικότητας ηγετική θέση τους από την δράση του Καρατζά, και του Υδραίου Οικονόμου.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------

[1] Ερανιστής, Το κρυφό σχολειό (που λειτουργούσε ολοφάνερα), από το ιστολόγιο του Σαραντάκου (http://www.sarantakos.com/)
[2] Επίθεση Μητροπολίτη Καλαβρύτων Αμβροσίου κατά ΠΑΜΕ, Απατεώνα αποκαλούν τον Παλαιών Πατρών Γερμανό, από το προσωπικό του ιστολόγιο
[3] Σταματόπουλος Τάκης, ο π.π. γερμανός χωρίς μύθο, εκδόσει Κάλβος, σελ.22
[4] Στάματοπουλος Τάκης, ο.π., σελ. 22
[5] Στάματοπουλος Τάκης, ο.π., σελ. 20
[6] Θωμόπουλος Στέφανος, Ιστορία της πόλεως των Πατρών, σε επιμέλεια & σχόλια του Βασίλη Λάζαρη, γ΄ έκδοση, αχαϊκές εκδόσεις, Πάτρα 1998, τόμος β΄, σελ. 437
[7] Θωμόπουλος Στέφανος, ο.π., σελ. 437
[8] Σταματόπουλος Τάκης, ο.π., σελ. 20
[9] Τρικούπης Σπυρίδων, Ιστορία της Ελληνικης επαναστάσεως, έκδοση Β΄, Λονδίνο 1860, τόμος Α΄, σελ. 318
[10] Θωμόπουλος Στέφανος, ο.π., σελ. 437 - 438
[11] Θωμόπουλος Στέφανος, ο.π., σελ. 441
[12] Για την μαρτυρία του Θεόφιλου βλέπε: Τριανταφύλλου Κώστας, Το αρχείον των Βλαχοπαπαδόπουλων των Πατρών και του Θεόφιλου Μητροπολίτου Αθηνών, Πάτρα 1983, σελ. 60 - 61, έγγραφα: 775 - 776
[13] Πρωτοψάλτης Μανώλης, Η σημαία του Παλαιών Πατρών Γερμανού, Πάτρα 1938, τόμος Β΄, σελ. 9 - 11
[14] Θωμόπουλος Στέφανος, ο.π., σελ. 439
[15] Κρεμμυδάς Βασίλης, Διπλό ταξίδι, ψηλαφήσεις ενός ιστορικού, εκδόσεις Μουσείου Μπενάκη, Αθήνα 1999, σελ. 18
[16] Δεσποτόπουλος Αλέξανδρος, σύντομο πανηγυρικόν λογίδριον εις την 25 Μαρτίου 1821 εν τη Αγία Λαύρα, Πάτρα 1861, σελ. 4
[17] Βικιπαίδεια, λήμμα "Θρύλος της Αγίας Λαύρας", όπου και η πολύ ενδιαφέρουσα ενότητα "Η θρυλική σκηνή στα ελληνικά σχολικά βιβλία"